مسجد کبود
" ثبت تاریخی ۱۶۱۴/۳ "
این مسجد در محله گزاوشت و در کوچه سیف العلماء قرار دارد. با اینکه نامی از کبود (گو ) گرفته و بدان مشهور شده است، لیکن علیرغم ابنيه منسوب بدین نام (مسجد کبود تبریز و گنبد مراغه ) که اغلب از پوشش و تزئینات کاشیهای فیروزه ای و مینایی برخوردار هستند، این بنا فاقد چنین بنا و تزئینات است حالا چرا به این نام معروف گشته به درستی روشن نیست. این احتمال وجود دارد که تزئینات کاشی کاری و رنگ آمیزی نمای آن به مرور زمان در اثر عوامل فرسایش و دیگر حوادث از بین رفته و تا آنجا که چهره ساده و زمینه آجری به خود گرفته است. در این اثر کتیبه با سنگ نوشته ای که حاوی نام بانی بنا و تاریخ اولیه باشد، وجود ندارد. اما این گمان را نمی توان نادیده گرفت که بنای آن متعلق به دوره ایلخانی بوده که در ادوار بعدی ضمن تعمیرات، الحاقانی نیز در آن بعمل آمده است. اینجا باتوجه به بعضی روایتها و نیز علت نام گذاری می توان گفت که این بنا در کنار مسجد کبود تبریز گنبد کبود مراغه یكی از سه کانون اماکن مقدسه فیروزه فام عصر ایلخانی را تشکيل می داده که در این نقطه از آذربایجان احداث شده است.
ظاهر مسجد نشان می دهد که سطح خارجی آن با تزئینات تخمیری مرکب از آجر و کاشیها با اشکال هندسی مزین شده بود که در قسمت فوقانی طاقنما ها، نواری از کاشی های آبی دریایی، منظرهای خیره كننده را پدید می آورد كه بازتاب چنین جلوه نیلگون بدان عنوان کبود می داده است. کما اینکه تا اواخر قاجاریه تکه هایی چند از فرم تزئین کاشیکاری آن باقی مانده بود. که در اثر بی توجهی و عدم حفاظت، این قسمت از تزئینات نیز فرسوده گردیده و از بین رفته است. چنانکه از شیوه هنر تزئینی عصر ایلخانی بر می آید، در معماری این دوره ، اغلب لغاب یا مینا بر روی قطعات مجزا ( کاشی ) که جزء بنا نبوده، استعمال کرده و آن را روی دیوار نما الصاق می کردند که نمونه آن را می توان در کاشی های مسجد کبود تبریز مشاهده نمود
این قبیل کاشیکاری گرچه در نهایت برزینت بنا می افزود ولی در دراز مدت آن قطعات ظریف تاب مقاومت حوادث و عوامل فرسایش نیاورده و در شرایط اقلیمی خاص به مرور آسیب دیده و متلاشی می گردید. ظاهرا این بنا نیز با بهره گیری از چنین سبك تزئینی، موفق به حفظ تزئینات بکار رفته نشده و تدریجا این زینت ضمیمه را از دست داده است.
نمای کنونی مسجد شامل ازاره سنگی و آجرکاری عمومی بوده و دارای سه طاق نمای بزرگ است که طاقنمای وسطی پشت محراب شبستان قرار دارد که بر پیشانی آن پنجره كوچکی جای گرفته است. در داخل طاقنمای طرفین دو قطعه پنجره فلزی بزرگ تعبیه گردیده که کار تهویه و هدایت نور را به درون بنا انجام می دهد. این مسجد همچون اغلب فضاهای مذهبی دیگر، به سبب خصوصیات اقلیمی و اجتماعی با استقرار روی صفحه بلند موقعیت خود را نسبت به فضای پیرامونی متمایز ساخته است. حیاط مسجد به شکل چهارگوشی بوده که از طریق جبهه جنوبی و پس از عبور چند پله ابتدا وارد دهلیز شده که در سمت راست آن سقاخانه واقع است. برای ورود به بالکن زنانه باید از چند پله که در ضلع غربی دهلیز ساخته شده، بالا رفت. سراسر ضلع شمالی شبستان به عرض سه متر به بالکن اختصاص دارد که تعداد پنج ستون چوبی کوتاه آن را نگه داشته است. نرده چوبین کوتاهی در بین ستونها نقش حفاظ را ایفا می کند.
شبستان مسجد فضایی است به طول شانزده متر و پهنای ده متر که سقف تیر پوش آن بر روی هشت ستون چوبی مقرنس کاری شده، قرار گرفته است فاصله هر ستون در طول و عرض شبستان حدود سه متر است. رویهم رفته تعداد نود و پنج تیر چوبی شبستان را پوشش می دهد که میان آنها با تخته های موسوم به ( پردی ) پر شده است. در جانب شرقی و غربی مسجد چهار قطعه پنجره به طور قرینه مقابل هم تعبیه شده است که روشنایی لازم درون بنا را تأمین می کند.
علاوه بر از نورگیر های فوق، تعداد چهار پنجره کوچک نیز در بالای آن برای عبور جریان هوا به داخل مسجد پیش بینی کرده است. تیر های حمال سقف بنا به صورت جفت کنار هم در داخل صندوقه به وسیله انواع الیاف گیاهی و پوکه چوب پر شده است، قرار گرفته تا مقاومت آن را در مقابل رطوبت و دیگر عوامل مخل بنا افزایش دهد. در ضلع جنوبی شبستان دو قطعه پنجره طاقنمای بزرگ است که محراب مسجد در وسط آن قرار دارد و برفراز آن نورگیر کوچکی به چشم می خورد. در سطح دیواره های شبستان،تزئینات طاقچه ای، منظره بدیعی را به وجود آورده که در گذشته دارای کاربرد های مختلفی بوده است.
نقش و زینت معماری که در مساجد بزرگ بناب به نهایت کمال و پر کاری رسیده است، در این بنا ساده تر شد و تنها به رنگ آمیزی عناصر شبستان به رنگ گلی تیره مایل به کبود اکتفاء شده است. سر ستونهای این اثر دارای مقرنس ساده بوده که در نوع خود بر زیبایی بنا افزوده شده است که ظاهرا معرف طرز تزئین کنده کاری در قرن ده و یازده هجری می باشد. تناوب آرایش ستونها، فضای پیوسته شبستان را چنان به تکه های همسان بخش می کند كه ایجاد آن حالت معنوی خاص را سبب می گردد. در معماری و نوع زینت بخشی مسجد این خصیصه وجود دارد که این بیننده را به جنب و جوش و عمل وا نمی دارد، بلکه در ذهن وی زمینه ای برای کشف ادراک و درون نگری مهیا می کند.
تزئینات درون مشتمل بر رنگ آمیزی سرخ ملایم بوده که تقریبا منظر یکنواخت را ارائه میدهد. بعدها با کاهش رونق و جلوه های تزئینی، گیرایی و زیبای آن فرو خفته است. از کتیبه ای که بر سقف شبستان نصب است، چنین مستفاد می شود که در سال ۱۲۷۱ هجری قمری در عهد ناصرالدین شاه تعمیر و مرمت گردیده است. متن نوشته بدین قرار است : «... تاریخ تعمیر مسجددر عهد خسرودین ناصرالدین خلدالله ملک و مباشرت ملا حسین ولد ملا ابوالقاسم وکیل محله حاجی محمد تقی و حاج ابراهیم خلیل . حاج محمد خان در سال۱۲۷۱ هجری صورت اتمام پذیرفت».
نام معمار بنا به شرح زیرذر شده است:
«... طالب شریعت نبوی و سالک مصطفوی معمار بیت اله ( صوفی فرج اله ) به اتمام رسید ۱۲۷۱ هجری قمری ... »
از امتیازات این مسجد تاریخی وجود کتیبه ای معتبر متعلق به قدمگاه مولا علی (ع) می باشد كه بر سینه سنگ مرمر مسجد است. این لوح که بر پیشانی دیوار شرقی مسجد نصب شده است تا چندی پیش زیارتگاه و ملجاء ارباب حوائج و افراد معتقدی بود که با قلبی آکنده از عشق و ایمان از نقاط دور و نزدیک به سراغ آن می آمدند. این سنگ که با نقوش رد پا و نعل اسب جنبه تبرک یافته است، در ابعاد (۶۰ × ۳۰ ) سانتیمتر بوده و به اعتقادی از سرزمین مقدس نجف و یا کربلا به این مکان منتفل شده است.
